سوال خوبی است! پاسخ دادن به این سوال البته که ژرف اندیشی همزمان جغرافیایی و تاریخی و نگرش عمیق در روابط ایرانیان با سرزمین شان و آنچه ایران نامیده می شود را شامل می شود!
من البته حتما با وجود تمرکز ۴ سال و اندی که بر مساله توسعه مکران داشته ام نمی توانم ادعا نمایم که برای این سوال بسیار خوب، جواب در خوری دارم. اما من باب تلاشی که برای آغاز گفتوگو باید صورت پذیرد، سعی می‌نمایم یافته های ذهنی و مستندات عینی‌ام را برای مخاطب به اشتراک بگذارم تا شاید گفتوگو محملی برای تنقیح بیشتر مساله گردد.
پیش از این در پایگاه اطلاع‌رسانی مَک‌ایران، دوست و همکار فرهیخته‌ام یاسین کریمیان به تفصیل در ۴ یادداشت با همین عنوان «چرا مکران مهم است؟» به بررسی اهمیت توامان تاریخ و جغرافیای مکران از پسای روی کار آمدن هنری هشتم و شکل گیری کمپانی هند شرقی در لندن پرداخته بود.
یادداشت اول / یادداشت دوم / یادداشت سوم / یادداشت چهارم
نزاع ژئوپلتیکی که بریتانیا را در مقابل رقبای دیرینه‌اش روسیه و فرانسه به مرزهای شرقی ایران آن روزگار و ایجاد حائل جغرافیایی رهنمون می‌ساخت.
خواندن یادداشت های پیوسته کریمیان حتما می‌تواند راهنمای خوبی برای فهم درست ما از اهمیت مساله مکران گردد!
در ادامه آن فرآیند که به زیبایی گذشته را ترسیم می نمود تمایل دارم کمی در مورد آینده به گفتوگو بنشینیم.
چرا مکران مهم است؟
پاسخ یک جمله‌ای بنده به این سوال این است که «چون مکران بخش مهمی از پازل ساخت آینده ایران است».
شاهدمثال های این ادعای جسورانه را در کجا می‌توان جست‌وجو نمود؟ به نظر با نگاه به جغرافیای ایران!
توسعه مفهوم ایران و آنچه که ایران فرهنگی خوانده می شود، تاکنون نوعا از توسعه سرزمینی و به یک معنا توسعه بری بوده است. ایران ایرانیت خود را از قِبَل ارتباطات متعدد و متکثر سرزمینی با اقوام گونه‌گون حاضر در اطراف فلات مرکزی خود نضج داده است.
از سرحدات آمودریا تا میان رودان و آناتولی و از کرانه های خلیج فارس تا شمال قفقاز همگی نقشی در تعریف ایران و توسعه آن داشته اند. گاهی به نام گاهی به ننگ هریک از مام میهن جدا شده یا بدان پیوسته اند!
اما آیا توسعه مفهوم ایران از قِبَل دریا ما به ازای جدی در تاریخ این کهن سرزمین دارد؟ تاریخ به ما رشحات اندکی را نشان می‌‌دهد. اینکه نوعا دریا در سازوکارهای توسعه مفهومی ایران جای اندکی نداشته عارضه است، اما گام اول، یافتن دلالت‌های این عارضه و پذیرش آن به عنوان عارضه است.
ما هنوز که هنوز است دریا را به رسمیت نشناخته ایم. این فقدان فکری، ذهنی و اندیشه ای که در عرصه عمل بیش از پیش نمودی از هیچ دارد خیلی تاسف بار است.
پیش زمینه های متعددی را می توان برای این فقدان ذکر نمود. از جغرافیا و اقلیم تا فرهنگ و مذهب. اما هر چه هست ما دریایی نیستیم! دریا در اندیشه و عمل و در سفره زیست روزانه ایرانیان جایگاهی ندارد.
مکران همان برکشنده ما از بر به بحر است. همان نجات بخش تغییر پارادایم زیست ایرانی از خشکی به دریا!
کاسپین/مازندران یا خزر برای ما یک دریاچه بسته است و خلیج همیشگی فارس یک حوضچه نیمه بسته. محدودیت تنگه هرچقدر هم مزیت ساز باشد روزی جایی محدودیت هایش برای ما ایرانی‌ها نمودار خواهد گشت.
از قضا مزیت های خلیج فارس هم به همسایه شرقی اش باز می‌گردد. همان که تنها راه دسترسی مستقیم ما به آبهای آزاد است. به دنیای لایتناهی ظرفیت های بکر جهانی که از عمده آن‌ها محروم بوده ایم.
امیر دریادار شهرام ایرانی فرمانده شجاع نیروی دریایی راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگویی شخصی به بنده می‌گفت که اگر شما در بندر کنارک بایستید تا خود قطب جنوب هیچ مانعی بر سر راهتان نیست! مستقیم بگیرید و بروید!
آیا رفته ایم؟
به نظر که خیر!
ما خیلی ابتدای راه هستیم و آنقدر ادبیات دریا در لایه های مختلف زندگی روزمره ایرانیان کم فروغ است که همچنان راه طولانی در پیش داریم. اما مکران می تواند و باید پیشخوان این حرکت باشد. مکران، پهنه ی شرقی تنگه هرمز که در اقوال تاریخی حتی به پهنه وسیع کرمان تا رود سند در هند (پاکستان امروزی) اطلاق می‌شده هم اکنون تنها بستر جدی توسعه ما در دریا و خوانش دریایی از ایران است.
سویه دیگر این اهمیت اما جای دیگری وجدان می شود: شرق ایران!
جغرافیای ایران به گونه ای بوده است که در ۳۰۰ سال اخیر در غیاب حکومت مرکزی قدرتمند، همواره خاک ایران محل نزاع و تسویه قدرت‌های بزرگ جهانی بوده است و البته در اندک دوران اقتدار، فلات مرکزی توانسته دیگران را با فرهنگ ایران دمساز و همراه سازد!
اما این حقیقت غیرقابل کتمان است که نوعا با وجود توسعه مفهومی ایران از شرق خود، توسعه یافتگی تجاری-سیاسی-اجتماعی آن بیش از همه از کرانه های جنوبی البرز و پراکنده نقاط مهم زاگرس بوده است.
شرق ایران به دلیل مساله مهم اقلیمی که زیست را محدود می‌ساخت، بیش از دیگران مهجور واقع شد. البته که کمبود امکانات و کم توجهی مرکز حکومت مانع از توسعه متوازن پهنه سرزمینی ایران شد.
این مهجوریت حتی خود را در گستره‌ی افغانستانِ جان و ۵ کشور تازه تاسیس آسیای میانه نیز گسترش داد.
جغرافیا اما به ما حکم می کند که همانگونه که افسر انگلیسی گلداسمید از زابل تا دشتیاری را خط کشی نمود و تعاملات استعماری را جایگزین پیوندهای فرهنگی نمود و همانگونه که معاهده پاریس و آخال شرق ایران را بلعیدند، به بازسازی ایران و احیای پیوندهای ایرانی-ایرانی ذیل همین مرزهای حقنه شده بپردازیم.
ایران کنونی و ایران فرهنگی که از سمت شرق تا سرحدات روسیه و چین گسترش خواهد یافت، تنها راه رهایی و بازتعریفش اتصال مستقیم به آبهای آزاد از طریق مکران است.
مکران همانگونه که پیشانی و پیشخوان توسعه دریامحور است، پیشانی و پیشخوان توسعه شرق ایران نیز هست و باید سازنده هر دوی این تعاملات شرقی-غربی و شمالی-جنوبی باشد!
آیا خواهد بود؟
اراده‌ی ما ایرانیان را طلب می کند!
دوباره مرور نماییم: چرا مکران مهم است؟ چون ایران دریایی را در برابر ایران سرزمینی و ایران شرقی را در برابر ایران غربی به تعادل خواهد رساند. چون گوشه‌ی جنوب شرقی ایران را محل تقاطع دو گونه جدید از تعریف و نضج دهی مفهوم ایران قرار خواهد داد و مفهوم ایران را توسعه خواهد داد.
به زعم نگارنده ذکر هر مزیت دیگر برای مکران ذیل اهمیت جغرافیایی آن بازخوانی خواهد شد. ذکر مسائل متعددی چون ارتقای ظرفیت ژئوپلتیک ایران، بزرگ کردن کیک اقتصاد ایران از توسعه صنعتی و کشاورزی تا شیلات و فناروی های زیستی و از ظرفیت های بکر پولی و بانکی تا گردشگری و همچنین برساخت هویت جدید اجتماعی و مدنیت جدید انسانی ذیل شهرهای جدید و توسعه امنیتی و نظامی ایران که در این مجال نمیگنجند.
ذکر این انبوه خود یادداشت مفصل دیگری طلب می نماید که در کنار ابرچالش توسعه زیرساختی و فقر نیروی انسانی متخصص، حکمران و تصمیم گیر را به مداقه و موشکافی چیستی توسعه فرامی‌خواند!
امری که در حداقل ۱۶ سال گذشته با بیشترین حواس‌پرتی و سردرگمی به تحیر و ناامیدی منتج شده است.
با این وجود و با وجود همه‌ی ناملایمت‌ها و به رغم مدعیانی که منع عشق کنند، همچنان گوهر ارزشمند ایران و پیشرفت و توسعه‌ی آن ما را فرامی‌خواند که بیش از پیش به گوشه‌ی جنوب شرقی این سرزمین چشم بدوزیم و «آینده» ایران را از همین گوشه دریایی بسازیم! ان شاالله
پی‌نوشت: این یادداشت به مناسبت برگزاری رویداد نمایشگاهی مدار (سی امین سالگرد تاسیس مرکز نوآوری و تعالی کوثر) که با حضور جمع کثیری از مسئولین کشوری من جمله رییس جمهور محترم برگزار شد، نگارش یافت و اکنون در مک‌ایران بازنشر می‌یابد.
بدون دیدگاه